Sobota rano. Ty planujesz rodzinny wyjazd, a Twój szef właśnie zadzwonił z poleceniem, żebyś przyszedł do pracy. Czy naprawdę musisz zrezygnować z weekendu? Czy pracodawca może Cię tak po prostu wezwać do stawienia się w pracy w dniu wolnym?
Może być jeszcze lepiej – pracujesz jako np. kasjerka czy programista, a szef dzwoni w piątek po południu i nakazuje Ci przyjść w sobotę do pracy, bo trzeba grabić liście wokół budynku firmowego. Czy może? A może masz prawo powiedzieć: nie, dziękuję?
Czy pracodawca może zmusić do pracy w soboty i niedziele?
Przeczytaj i dowiesz się:
– kiedy praca w weekend jest obowiązkowa,
– kiedy możesz odmówić i nie ponieść konsekwencji,
– i czy można dostać za to więcej pieniędzy albo wolne w zamian.
A jeśli jesteś pracodawcą czy kadrową to dowiesz się, jakie są konsekwencje dla pracownika, jeśli ten bezpodstawnie odmawia pracy w weekendy i jakie grupy pracowników mogą swobodnie odmówić weekendowej dodatkowej pracy, bez żadnych konsekwencji.
Czy szef może zmusić mnie do pracy w sobotę?
Uwaga pracowniku – nieznajomość tych zasad może Cię kosztować nawet dyscyplinarkę. Zostań z nami do końca, poświęć te 10 minut i dowiedz się, jakie masz prawa, kiedy szef może kazać Ci przyjść do pracy w weekend, a kiedy możesz mu odmówić bez konsekwencji.
Jedna rzecz, z której mało kto zdaje sobie sprawę. Weekend to nie musi być sobota i niedziela. Równie dobrze możesz mieć weekend niedziela – poniedziałek. A nawet jeszcze inaczej. Wszystko tu zależy od specyfiki Twojego zakładu pracy – np. od tego, czy zakład pracy jest zakładem, w którym pracuje się w niedziele i święta.
Na początek – krótko o przepisach. W Kodeksie pracy nie ma przepisu, że weekend ma być zawsze wolny. Są jednak jasno określone zasady: każdy pracownik pracujący w niedziele ma prawo do co najmniej jednej wolnej niedzieli na każde cztery tygodnie, a praca w niedziele i święta powinna być wyjątkiem – nie regułą (chyba, że zakład pracy normalnie pracuje w niedziele i święta.
Niedziela jest dniem wolnym ustawowo. Sobota nie jest dniem wolnym ustawowo. Ona jest wolna, bo zgodnie z art. 129 §1 kodeksu pracy:
Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy, z pewnym zastrzeżeniem, które na ten moment Cię nie interesuje.
Jak widzisz, pracownik pracuje średnio 5 dni w tygodniu. A ponieważ tydzień ma 7 dni, a niedziela jest wolna ustawowo, to musi być jeszcze jeden dzień wolny. I właśnie dlatego z reguły to sobota, bo tu dochodzi jeszcze konieczność zapewnienia pracownikowi nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego.
Załóżmy, że pracujesz od poniedziałku do piątku, a sobota i niedziela to dni wolne. Pracodawca wydaje Ci polecenie pracy w sobotę. Czy możesz odmówić? Co do zasady nie, chyba, że należysz do jednej z grup pracowników uprawnionych do odmowy – zaraz do nich przejdziemy.
Czy praca w weekendy jest zgodna z Kodeksem pracy?
W każdym razie. Twoja praca grafikowa to praca od poniedziałku do piątku. Pracodawca wydaje Ci polecenie pracy w sobotę – musisz co do zasady to polecenie wykonać. Oczywiście ta sobota zostanie Ci zrekompensowana dniem wolnym, czyli w zamian za pracę w sobotę dostaniesz inny dzień wolny. Ale nie możesz co do zasady odmówić. Musisz w tę wolną sobotę przyjść do pracy i pracować.
O oddawaniu wolnego za sobotę robiliśmy niedawno osobny materiał – link tutaj: Oddawanie wolnego za pracę w sobotę. Tu jedynie wspomnę, że nieważne, czy w sobotę pracujesz 1 godzinę czy 8 godzin, pracodawca musi oddać Ci cały dzień wolny.
Właśnie dlatego, że pracujesz średnio 5 dni w tygodniu. Wyobraź sobie, że miesiąc ma 20 dni roboczych. A wraz z tą sobotą pracujesz 21 dni, czyli średnio 5,25 dnia na tydzień. No więc norma przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy jest naruszona.
Dla formalności – gdybyś pracowała czy pracował w tę wolną sobotę ponad 8 godzin, to za pierwsze 8 godzin pracy w sobotę dostajesz inny dzień wolny, a za nadwyżkę ponad 8 pracodawca płaci nadgodziny, z dodatkami 50% albo oddaje czas wolny. O tym też robiliśmy osobny materiał – link: Jak się rozlicza nadgodziny?.
Oczywiście trzeba mieć na względzie to, co mówi przepis – czyli jeśli sobota jest dla pracownika wolna grafikowo, to pracodawca może co do zasady polecić pracownikowi pracę w wolną sobotę, jeśli występuje konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony zdrowia lub życia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii, a także w przypadku szczególnych potrzeb pracodawcy.
Oczywiście pracodawca zawsze swoje polecenie uzasadni swoimi szczególnymi potrzebami, niemniej muszą one rzeczywiście wystąpić.
Pamiętaj – pracodawca może w wyjątkowych sytuacjach zobowiązać pracownika do pracy w sobotę lub niedzielę, jednak musi to być uzasadnione szczególną potrzebą firmy lub nagłą sytuacją, jak awaria czy zagrożenie.
Ta sama zasada dotyczy niedzieli, przy czym tu dochodzi jeszcze jedno ograniczenie. Kiedy w ogóle praca w niedzielę jest dopuszczalna. Mówi o tym szczegółowo art. 151(10) kodeksu pracy, tych przypadków jest sporo, nie będziemy ich tu wymieniać – w każdym razie praca w niedziele jest dozwolona np. w przypadku prowadzenia akcji ratowniczej, przy pracy zmianowej, w ruchu ciągłym w placówkach użyteczności publicznej typu stacje benzynowe, szpitale, gastronomia, w transporcie, w rolnictwie itd.
Pracujesz w sklepie, który działa w niedziele handlowe. Twój grafik obejmuje te dni? Praca w niedzielę jest legalna.
Ale! Jeśli pracujesz w biurze, które normalnie nie funkcjonuje w soboty i niedziele, to polecenie pracy w weekend musi być naprawdę uzasadnione. Bo prawo nie pozwala pracodawcy „ot tak” zmieniać zasad gry i ustalać pracodawcom dni pracy zupełnie dowolnie.
Mogą to też być szczególne potrzeby pracodawcy, np. konieczność inwentaryzacji, remont – cokolwiek, co jest rzeczywiście uzasadnione i rzeczywiście wymaga obecności pracownika w pracy.
Za niedzielę również dostajesz dzień wolny. Jeśli pracodawca wolnego nie odda, płaci nadgodziny z dodatkiem 100%.
A więc jak widzisz – po pierwsze, praca w weekendy jest zgodna z przepisami kodeksu pracy. Po drugie praca w weekendy może być pracą planową, gdzie w weekend po prostu pracujesz zgodnie z grafikiem albo tzw. pracą pozarozkładową, kiedy jest to dla Ciebie praca dodatkowa.
I tu dochodzimy do kolejnej sprawy – kto i kiedy może odmówić pracy w weekendy? Co do zasady odmowa jest dopuszczalna tylko, jeśli praca w weekend ma być pracą pozarozkładową, w nadgodzinach.
Czy można odmówić pracy w weekend?
To zależy. Jeśli polecenie jest zgodne z przepisami – na przykład pracujesz zmianowo, a niedziela wypada w Twoim grafiku – to nie możesz odmówić. Odmowa takiego polecenia to naruszenie obowiązków pracowniczych. A to może skończyć się nawet karą porządkową albo dyscyplinarką.
Ale jeśli pracodawca nagle, bez uzasadnienia, próbuje Cię wezwać do pracy w weekend – a Ty masz zaplanowany wolny czas – masz prawo zapytać: „na jakiej podstawie?”. Tyle, że jeśli okaże się, że pracodawca ma rzeczywiście uzasadnione potrzeby, to odmówić co do zasady nie możesz.
Art. 178 §2 kodeksu pracy wskazuje wprost, kto może odmówić pracy w nadgodzinach. Przytoczmy ten przepis w całości:
Pracownika wychowującego dziecko do ukończenia przez nie 8 roku życia nie wolno bez jego zgody zatrudniać w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie czasu pracy, o którym mowa w art. 139, oraz delegować poza stałe miejsce pracy.
Czy pracownik może odmówić przyjścia do pracy w sobotę?
Jak widzisz, jeśli praca w weekend ma być pracą w nadgodzinach, to pracownik opiekujący się dzieckiem do lat 4 może odmówić. Oczywiście może, a nie musi. Co oznacza, że jeśli taki pracownik dostaje polecenie dodatkowej pracy w sobotę czy niedzielę (swój weekend) i zgodzi się na to, to nie ma problemu, przychodzi do pracy i pracuje.
Tyle, że on jest formalnie uprawniony do odmowy, jeśli ta praca w sobotę czy niedzielę ma być dla niego pracą w nadgodzinach.
Jeszcze jedna rzecz. Jest coś takiego, jak system weekendowego czasu pracy. Zobacz na art. 144 kodeksu pracy:
Na pisemny wniosek pracownika może być do niego stosowany system czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. W tym systemie jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca.
Czyli praca w weekendy może odbywać się nie na polecenie szefa, ale na wniosek pracownika. Może on wówczas pracować nawet do 12 godzin na dobę. Mówiliśmy niedawno o pracy w dwunastkach, omawiając urlop i chorobowe w równoważnym systemie czasu pracy.
Dla formalności jeszcze – pracy w weekendy, takiej poza grafikiem, może odmówić pracownik ze stopniem niepełnosprawności. Wszystko przez to, że art. 15 ust. 3 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wprost zabrania pracy osób niepełnosprawnych w godzinach nadliczbowych.
Jest pewne odstępstwo od tego zakazu – jeśli lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników (lekarz medycyny pracy) lub w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tą osobą wyrazi na to zgodę oraz jeśli pracownik niepełnosprawny jest zatrudniony przy pilnowaniu, np. jako dozorca.
Czyli jeśli niepełnosprawny ma zgodę lekarza na pracę w nadgodzinach, może pracować w weekend, jeśli ta praca w weekend jest pracą pozarozkładową. Jeśli takiej zgody nie ma, może swobodnie odmówić pracy w weekend – o ile ta praca będzie generować powstanie nadgodzin, jeśli to zwykła praca grafikowa, to oczywiście nie.
Podsumowując – jeśli praca w weekend jest pracą grafikową (stacja benzynowa, muzeum itd.) to oczywiście pracownik nie może odmówić. Odmowa pracy w weekend w tym wypadku będzie stanowić ciężkie naruszenie obowiązku pracowniczego z art. 100 §2 pkt 1 kodeksu pracy:
Pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Pracownik jest obowiązany w szczególności przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy;
Jeśli natomiast praca w weekend ma być pracą pozarozkładową, pozagrafikową, to również pracownik co do zasady nie może odmówić, chyba, że należy do grupy pracowników uprzywilejowanych, np. jest rodzicem dziecka do lat 8.
No i oczywiście pracodawca powinien brać pod uwagę sytuację pracownika. Jeśli pracownik samotnie wychowuje dziecko i nie ma go z kim zostawić w weekend, można go oczywiście zmusić do przyjścia do pracy w sobotę, ale zawsze lepiej poszukać innego rozwiązania. I jeszcze jedna rzecz, o której nie wspomnieliśmy – pracownik ma prawo odmówić, jeśli pracodawca poleca mu pracę w weekend, ale leżącą kompletnie poza kwalifikacjami i kompetencjami pracownika. W takim wypadku odmowa będzie jak najbardziej uzasadniona. W naszym innym materiale mówiliśmy nieco o tym, omawiając, do czego pracodawca może zmusić pracownika
Wpadaj również na nasz wideoblog: kadryiplace.edu.pl
Najczęściej zadawane pytania:
Czy pracodawca może kazać mi pracować w sobotę?
Tak, ale tylko w określonych sytuacjach. Sobota nie jest dniem ustawowo wolnym od pracy, ale jeśli jest to Twój dzień wolny wynikający z rozkładu czasu pracy, to pracodawca musi zapewnić Ci inny dzień wolny w zamian.
Czy można odmówić pracy w niedzielę?
Jeśli nie jesteś zatrudniony w branży, w której dozwolona jest praca w niedziele (np. handel, gastronomia, opieka zdrowotna), to pracodawca nie może wymagać od Ciebie pracy w ten dzień. W przeciwnym razie – masz prawo odmówić.
Czy praca w niedzielę oznacza wyższą stawkę?
Nie zawsze. Jeśli niedziela nie jest dniem ustawowo wolnym w Twoim rozkładzie pracy, to nie przysługuje dodatek. Ale jeśli pracujesz w niedzielę wyjątkowo (np. z polecenia przełożonego), należy się dodatek 100% lub dzień wolny – zależnie od sytuacji.
Czy można pracować w każdą niedzielę?
Nie. Nawet w branżach, gdzie praca w niedziele jest dozwolona, pracownikowi należy się przynajmniej jedna wolna niedziela w miesiącu.
Czy mogę dostać karę za odmowę pracy w sobotę?
Jeśli odmówisz bez uzasadnionej przyczyny, a pracodawca miał podstawy prawne do zlecenia pracy w sobotę, możesz ponieść konsekwencje porządkowe (np. upomnienie). Ale nie każde polecenie pracy w sobotę jest zgodne z prawem.
Czy pracodawca może planować stałą pracę w weekendy?
Tak, jeśli wynika to z regulaminu pracy, umowy lub systemu czasu pracy (np. równoważnego). Wtedy soboty i niedziele mogą być normalnymi dniami pracy, ale musi być to zgodne z przepisami i zapewnieniem dni wolnych.
