Zatrudnieni w zakładzie pracy pracownicy niekoniecznie muszą pracować w popularnym systemie 8 godzin dziennie od poniedziałku do piątku. Kodeks pracy daje pracodawcy wiele możliwości planowania harmonogramów czasu pracy pracowników, a wszystko tu zależy w głównej mierze od przyjętego w zakładzie pracy czy dla danego pracownika systemu czasu pracy. Jednym z popularnych systemów czasu pracy jest tzw. równoważny system czasu pracy, zdefiniowany w art. 135 kodeksu pracy. Jest to pewne odstępstwo od ogólnej zasady, zgodnie z którą (art. 129 kodeksu pracy) czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin tygodniowo w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy. Równoważny system czasu pracy przewiduje możliwość wydłużenia dniówki pracowniczej do 12, 16 a nawet 24 godzin na dobę. Wiąże się to jednak z pewnymi rygorami.
Równoważny system czasu pracy – co to jest?
Równoważny system czasu pracy polega w praktyce na tym, że w wybrane dni pracodawca może planować dla pracownika pracę przez dłużej niż 8 godzin na dobę (pisaliśmy również: Czy szkolenie wlicza się do czasu pracy), a te dodatkowe godziny pracy są równoważone albo krótszą dniówką pracowniczą w innym dniu albo dniami wolnymi. Pracodawca musi tu oczywiście zachować normę średniotygodniową – pracownik w równoważnym systemie czasu pracy nadal pracuje średnio 40 godzin tygodniowo w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy, zachowując przy tym należne innym pracownikom prawa do określonej ilości dni wolnych w tygodniu, wolnych co do zasady świąt i niedziel.
Co istotne – wprowadzenie w zakładzie pracy (czy też dla określonej grupy pracowników, a nawet dla jednego pracownika) równoważnego systemu czasu pracy musi być uzasadnione rodzajem wykonywanej pracy lub jej organizacją. Tai system pracodawca wprowadza np. w sytuacji, gdy zakład pracy, obsługujący osoby z zewnątrz, jest czyny dłużej niż 8 godzin na dobę. Zamiast zatrudniać dodatkowe osoby, które przejmą obowiązki pracownika po 8 godzinach jego pracy, pozwala się temu pracownikowi pracować dłużej niż 8 godzin, a w zamian za to w innych dniach pracuje on krócej albo ma wolne.
Podstawowy system czasu pracy (praca 5 godzin w tygodniu po 8 godzin dziennie, w wyznaczonych godzinach) nie wymaga od pracodawcy planowania grafików i harmonogramów czasu pracy. Pracownicy przychodzą do pracy na wskazaną godzinę, swoją dniówkę pracowniczą kończą co do zasady po 8 godzinach, a 2 dni w tygodniu (weekendy) mają wolne. Nieco inaczej jest w równoważnym systemie czasu pracy – w tym wypadku pracodawca jest niejako zmuszony do planowania harmonogramów czasu pracy pracowników, musi bowiem pamiętać o zachowaniu obowiązującego pracowników wymiaru czasu pracy w okresie rozliczeniowym (ilości godzin do przepracowania w okresie rozliczeniowym).
Sam wymiar czasu pracy w okresie rozliczeniowym ustala się zgodnie z art. 130 kodeksu pracy. Aby ustalić wymiar czasu pracy w okresie rozliczeniowym, należy pomnożyć 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających w okresie rozliczeniowym, a następnie do otrzymanej liczby dodać iloczyn 8 godzin i dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, które przypadają od poniedziałku do piątku. Należy pamiętać, że każde święto ustawowo wolne od pracy, przypadające na dzień inny niż niedziela, obniża wymiar czasu pracy w okresie rozliczeniowym.
Powyższe jest o tyle ważne, że rozliczenie czasu pracy odbywa się właśnie (jak sama nazwa wskazuje) za okres rozliczeniowy, który z kolei może mieć różną długość. Najprostsza sytuacja ma oczywiście miejsce, gdy okres rozliczeniowy jest jednomiesięczny, nie jest to jednak najwygodniejsze dla pracodawcy. Ustawodawca po to wprowadza różną długość okresów rozliczeniowych, aby pozostawić pracodawcy pewną elastyczność. Przykładowo pracownicy pracują w 4-miesięcznych okresach rozliczeniowych po to, że w razie potrzeb pracodawcy w pierwszych dwóch miesiącach tego okresu rozliczeniowego pracują odpowiednio więcej, a w pozostałych dwóch odpowiednio mniej. Wówczas normy czasu pracy oraz wymiar w okresie rozliczeniowym zostają zachowane i nie pojawia się praca w godzinach nadliczbowych z tytułu przekroczenia norm dobowych czy średniotygodniowych.
Co bardzo istotne – jeśli pracodawca planuje pracownikowi, zatrudnionemu w równoważnym systemie czasu pracy (czy jakimkolwiek innym), również pracę soboty i niedziele, to zgodnie z art. 147 kodeksu pracy musi zapewnić pracownikowi łączną ilość dni wolnych od pracy równą co najmniej sumie sobót (czy innych dni wolnych od pracy z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy), niedziel i świąt ustawowo wolnych od pracy, a pracownik pracujący w niedziele powinien mieć (zgodnie z art. 151(12) kodeksu pracy) niedzielę wolną od pracy co najmniej raz na 4 tygodnie (z wyłączeniem pracowników pracujących w tzw. weekendowym systemie czasu pracy). Należy podkreślić, iż nie chodzi tu o to, aby co czwarta niedziela była wolna, ale o to, że jedna na cztery kolejne niedziele musi być wolna. W praktyce zatem, jeśli mamy 8 tygodni następujących po sobie, to w okresie 4 pierwszych tygodni wolna będzie pierwsza niedziela, a w okresie kolejnych 4 tygodni wolna od pracy będzie np. 3 niedziela. W takim modelu zachowana zostaje zasada, że jedna na cztery niedziele musi być wolna (jeśli pracownik pracuje w zakładzie pracy, w którym pracuje się w niedziele).
Równoważny system czasu pracy – odpoczynek dobowy i tygodniowy
Co do zasady pracownik ma prawo do 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego i nie powinien rozpoczynać swojej kolejnej dniówki pracowniczej przed upływem tych 11 godzin. Ta wyrażona w art. 132 §1 kodeksu pracy zasada nie ma jednak zastosowania do pracowników, zatrudnionych w równoważnym systemie czasu pracy, ale tylko dla tych z normą dobową wydłużoną do 16 czy 24 godzin. Przerwy od pracy tych pracowników reguluje art. 136 §2 i art. 137 kodeksu pracy – zgodnie z powołanymi przepisami pracownicy, pracujący po 16 czy 24 godziny na dobę bezpośrednio po okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy mają prawo do przerwy, która długością odpowiada co najmniej długości okresu wykonywania pracy (pracownik pracuje 16 godzin, ma prawo do kolejnych 16 godzin przerwy, z kolei pracownik pracujący 24 godziny ma prawo do przerwy w wymiarze 24 godzin, przy czym przerwy te muszą następować bezpośrednio po okresie wykonywania pracy).
Niezależnie od powyższego pracownicy, pracujący również w równoważnym systemie czasu pracy, mają prawo do odpoczynku tygodniowego w wymiarze 35 godzin tygodniowo (w pewnych sytuacjach może on zostać skrócony do 24 godzin), którego część powinna przypadać w niedziele. Planując czas pracy pracownika, zatrudnionego w równoważnym systemie czasu pracy powinien mieć na względzie wszystkie wymienione powyżej okoliczności.
Przykład harmonogramu czasy pracy dla pracownika, zatrudnionego w równoważnym systemie czasu pracy poniżej (kliknij na obrazek, otworzy się w nowej karcie). W jednym z kolejnych artykułów pokażemy, jak się rozlicza nadgodziny w równoważnym systemie czasu pracy.
